Mijn Studiezaal (inloggen)
3153 Archief van de Classis Bommel van de Nederlandse Hervormde Kerk, (1612) 1615 - 2007
3153
Archief van de Classis Bommel van de Nederlandse Hervormde Kerk, (1612) 1615 - 2007
Inleiding
1. De classis Bommel
Door de overgang in 1572 naar de zijde van de opstandelingen tegen Spanje, kwam de Bommelerwaard los te staan van de, vooralsnog Spaans gebleven, rest van Gelderland. Dat had onder meer tot gevolg dat de streek kerkelijk gezien werd ingedeeld bij Holland en tot de classis Dordrecht ging behoren. Vanaf 1578 maakte Bommel en de Bommelerwaard deel uit van de classis Gorcum, waartoe ook Heusden, woudrichem, Vianen, Culemborg, Buren, Leerdam, Asperen, Heukelum, en alle onderhorige dorpen, hoorden. Nadat de Bommelerwaard weer Gelders was geworden in 1602 (de reductie van Bommel), werd de streek een onderdeel van de classis Nijmegen. Van die classis splitste zich echter al in 1606 de nieuwe classis Tiel-Bommel af. Op 20 september 1614 gingen Tiel en Bommel ieder afzonderlijk een classis vormen(1). De serie acta (notulen) in dit archief begint in 1615. Het oudste stuk in het archief is overigens een eigentijdse kopie van een brief uit 1612 (nummer 3153/509), die waarschijnlijk als een voorstuk in een bepaalde zaak heeft gediend. De acta van de classes waartoe Bommel tot 1614 behoorde en de acta van de Classis Bommel tot en met 1620 zijn overigens getranscribeerd en geannoteerd uitgegeven (2).
Door de overgang in 1572 naar de zijde van de opstandelingen tegen Spanje, kwam de Bommelerwaard los te staan van de, vooralsnog Spaans gebleven, rest van Gelderland. Dat had onder meer tot gevolg dat de streek kerkelijk gezien werd ingedeeld bij Holland en tot de classis Dordrecht ging behoren. Vanaf 1578 maakte Bommel en de Bommelerwaard deel uit van de classis Gorcum, waartoe ook Heusden, woudrichem, Vianen, Culemborg, Buren, Leerdam, Asperen, Heukelum, en alle onderhorige dorpen, hoorden. Nadat de Bommelerwaard weer Gelders was geworden in 1602 (de reductie van Bommel), werd de streek een onderdeel van de classis Nijmegen. Van die classis splitste zich echter al in 1606 de nieuwe classis Tiel-Bommel af. Op 20 september 1614 gingen Tiel en Bommel ieder afzonderlijk een classis vormen(1). De serie acta (notulen) in dit archief begint in 1615. Het oudste stuk in het archief is overigens een eigentijdse kopie van een brief uit 1612 (nummer 3153/509), die waarschijnlijk als een voorstuk in een bepaalde zaak heeft gediend. De acta van de classes waartoe Bommel tot 1614 behoorde en de acta van de Classis Bommel tot en met 1620 zijn overigens getranscribeerd en geannoteerd uitgegeven (2).
2. Het archief
Het archief berustte tot 1971 in de St. Maartenskerk te Zaltbommel (3). In dat jaar werd het archief overgebracht naar de archiefkluis in het kerkelijk bureau te Tiel. Het archief werd op de vloer van de kluis op een grote hoop gestapeld. Een schriftelijke overeenkomst over de overbrenging van het archief werd niet opgemaakt (4). In Tiel liep het archief helaas zware vochtschade op. Die vochtschade leidde tot schimmelvorming. Door een scriba van de classis, die in Neerijnen woonde, is het archief later vanuit Tiel overgebracht naar de archiefbewaarplaats van de gemeente Neerijnen. Het archief is vanuit die bewaarplaats in 1994 in bewaring gegeven bij het Streekarchief Bommelerwaard te Zaltbommel.
Het archief berustte tot 1971 in de St. Maartenskerk te Zaltbommel (3). In dat jaar werd het archief overgebracht naar de archiefkluis in het kerkelijk bureau te Tiel. Het archief werd op de vloer van de kluis op een grote hoop gestapeld. Een schriftelijke overeenkomst over de overbrenging van het archief werd niet opgemaakt (4). In Tiel liep het archief helaas zware vochtschade op. Die vochtschade leidde tot schimmelvorming. Door een scriba van de classis, die in Neerijnen woonde, is het archief later vanuit Tiel overgebracht naar de archiefbewaarplaats van de gemeente Neerijnen. Het archief is vanuit die bewaarplaats in 1994 in bewaring gegeven bij het Streekarchief Bommelerwaard te Zaltbommel.
3. De inventarisatie
Het archief is in de loop der tijden meerdere malen geordend (6). In 1951 bracht de archivaris van de Nederlands Hervormde Kerk in het archief en de inventaris een vierdeling aan: Oud-archief (tot 1816), Nieuw-archief (na 1816), Bijlagen en Bibliotheek. Hij maakte binnen die rubrieken geen verdere onderverdeling. Evenmin maakte hij een scheiding tussen de ringarchieven en het archief van de classis. Ook het archief van de classis Tielerwaard gaf hij geen aparte plaats (7). De nummering werd voor wat de delen en banden betreft met een etiket op de rug aangebracht. De losse stukken werden in geëtiketteerde omslagen en portefeuilles geborgen. De beschrijvingen waren niet altijd correct en de ordening was zo grofmazig dat een enkel nummer soms wel twee archiefdozen besloeg.
Het archief is in de loop der tijden meerdere malen geordend (6). In 1951 bracht de archivaris van de Nederlands Hervormde Kerk in het archief en de inventaris een vierdeling aan: Oud-archief (tot 1816), Nieuw-archief (na 1816), Bijlagen en Bibliotheek. Hij maakte binnen die rubrieken geen verdere onderverdeling. Evenmin maakte hij een scheiding tussen de ringarchieven en het archief van de classis. Ook het archief van de classis Tielerwaard gaf hij geen aparte plaats (7). De nummering werd voor wat de delen en banden betreft met een etiket op de rug aangebracht. De losse stukken werden in geëtiketteerde omslagen en portefeuilles geborgen. De beschrijvingen waren niet altijd correct en de ordening was zo grofmazig dat een enkel nummer soms wel twee archiefdozen besloeg.
4. Omvang en openbaarheid
Het archief beslaat 26 strekkende meter. Voor de raadpleging door derden van archiefbescheiden, jonger dan 50 jaren is schriftelijke toestemming vereist van de Classis Bommel.
Het archief beslaat 26 strekkende meter. Voor de raadpleging door derden van archiefbescheiden, jonger dan 50 jaren is schriftelijke toestemming vereist van de Classis Bommel.
laatste wijziging 31-08-2018
936 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 299 bestanden
Noten
1. L.M. Verseput, Grepen uit de geschiedenis van de Hervorming en van de Hervormde Kerk in de Bommelerwaard, in: Tussen de Voorn en Loevestein, I(1965)nr.3,p.41-44 en II(1965)nr.1,p.67-69. G. Hamoen, Gegevens betreffende de Bommelerwaard uit het classicaal archief van Heusden (1579-1602), in: Tussen de Voorn en Loevestein, VII(1971)nr.2,p.11-15. G. Hamoen, Het begin van de reformatie in de Bommelewaard, in: Tussen de Voorn en Loevestein, XX(1984)nr.52,p.1-12.
2. Zie daarvoor de in de literatuurlijst bij deze inleiding genoemde publicaties van Van Doorn, Verschoor en Ravensberger.
3. In een conflict, dat in 1643 met een overeenkomst werd beslecht, weigerde de kerkeraad van Zaltbommel de classis de toegang tot het eigen archief. Zie: A. Houtkoop, De praktijk van het Hervormd Kerkbestuur te Zaltbommel, in: Tussen de Voorn en Loevestein, IX(1974)nr.26,p.64-80.
4. Archief van de Commissie voor de Archieven van de Nederlandse Hervormde Kerk, dossier classis Bommel, verslag van een inspectiebezoek d.d. 8-7-1971 van J.G.J. van Booma. Uit andere verslagen in dit dossier blijkt dat het archief vóór 1971 in goede staat verkeerde. Expliciet wordt enkele malen vermeld dat het 'volkomen droog' was.
5. Tot het archief behoorde een formulierenboek voor schoolmeesters in de classis Bommel met handtekeningen van onderwijzers uit de jaren 1704-1784. Dat blijkt uit een artikel van M.C. Nijland in de Navorscher 45(1895)7-10. Mevr. E.P. de Booy attendeerde de archivaris van de Nederlandse Hervormde Kerk daarop bij brief d.d. 26-6-1978 (Archief van de Commissie voor de Archieven van de Nederlandse Hervormde Kerk, dossier classis Bommel). Waar dit register momenteel berust is onbekend.
6. Zie nummer 3153/252.
7. Zie de nummers 3153/83, 3153/89-3153/92; speciaal de notabene bij de nummers 3153/89-3153/90.
laatste wijziging 31-08-2018
936 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 299 bestanden
Literatuur
Broeke, C. van den, Een geschiedenis van de classis : classicale typen tussen idee en werkelijkheid (1571-2004), Kampen 2005.
- Dooren, J.P. van (ed), Classicate Acta 1573-1620. Particuliere synode Zuid-Holland. I: Classis Dordrecht 1573-1600, Rijks Geschiedkundige Publicatiën, kleine serie 49
's-Gravenhage 1980. (Opmerking: Zaltbommel hoorde tot in 1579 tot de classis Dordrecht).
- Dooren, J.P. van (ed), Classicate Acta 1573-1620. Particuliere synode Zuid-Holland. I: Classis Dordrecht 1573-1600, Rijks Geschiedkundige Publicatiën, kleine serie 49
's-Gravenhage 1980. (Opmerking: Zaltbommel hoorde tot in 1579 tot de classis Dordrecht).
Hamoen, G., Overzicht vicarie-goederen Bommelerwaard, in: Tussen de Voorn en Loevestein, III(1967)nr.3, p.191 - 192.
Hamoen, G., Gegevens betreffende de Bommelerwaard uit het classicaal archief van Heusden (1579-1602), in: Tussen de Voorn en Loevestein, VII(1971)nr.2,p.11-15.
Hamoen, G., Het begin van de reformatie in de Bommelewaard, in: Tussen de Voorn en Loevestein, XX(1984)nr.52,p.1-12.
Maris, A.J., De reformatie der geestelijke en kerkelijke goederen in Gelderland : in het bijzonder in het kwartier van Nijmegen, 's-Gravenhage 1939.
Mijland, M.C. , Schoolwezen, in: De Navorscher 45(1895)7-10.
- Potjer, M., Moord en doodslag op de Gelderse en naburige synodes in de zeventiende eeuw, in: Bijdragen en Medelingen Gelre, LXXXVIII(1997)39-57.
- Potjer, M., Moord en doodslag op de Gelderse en naburige synodes in de zeventiende eeuw, in: Bijdragen en Medelingen Gelre, LXXXVIII(1997)39-57.
Ravensberger, C. (ed.), Classicale Acta 1573-1620 : IX Provinciale synode Gelderland, band 1: Classis Nijmegen 1598-1620, Classis Tiel/Bommel 1606-1613, Classis Tiel 1613-1620, Classis Bommel 1614-1620, band 2: Classis Zutphen 1593-1620, Classis Over-Veluwe (Arnhem) 1598-1620, Classis Neder-veluwe (Harderwijk) 1592-1620. Rijks Geschiedkundige Publicatiën, kleine serie 111, Den Haag 2012.
Verschoor, A.J. (ed.), Classicale Acta 1573-1620 : VIII Classis Gorinchem 1579-1620, Rijks Geschiedkundige Publicatiën uitgegeven door het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Kleine Serie 108, Den Haag 2008.
Verseput, M., Grepen uit de geschiedenis van de Hervorming en van de Hervormde Kerk in de Bommelerwaard, in: Tussen de Voorn en Loevestein, I(1965)nr.3,p.41-44 en II(1965)nr.1,p.67-69.
laatste wijziging 31-08-2018
936 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 299 bestanden
Bijlagen Inleiding
BIJLAGE 1: LIJST VAN STUKKEN BESCHREVEN IN DE INVENTARIS UIT 1951 EN DIE NIET ZIJN AANGETROFFEN BIJ DE OVERDRACHT VAN HET ARCHIEF
3153/17. 'Acta Classis etra-ordinaris', notulen van de buitengewone vergaderingen van de classis over 1765-1796.
3153/94: 'Acta', notulen van de corresponderende classis Nijmegen, 1625-1692, 1 omslag..
3153/132: Ingekomen stukken 1838-1844, 1 omslag.
3153/165: Lijsten van stukken, behorende bij het scribaat van het classicaal bestuur, 1839 en ca. 1880, 1 omslag
3153/656: Deel V van het gedrukte achtdelige werk 'Acta der provinciale en particuliere synoden gehouden in de Noordelijke Nederlanden 1572-1620' door J. Reitsma en S.D. van Veen.
-
BIJLAGE 2: CONCORDANS
De concordans was nodig omdat de nummering uit 1951 en van de latere aanvullingen en herinventarisaties regelmatig is gebruikt in allerlei publicaties. Die nummering is daarom voor zover mogelijk in stand gehouden, maar bij al te grote materiële eenheden was splitsing van de pakken met stukken vaak om beheerstechnische redenen niet te voorkomen.
De concordans was nodig omdat de nummering uit 1951 en van de latere aanvullingen en herinventarisaties regelmatig is gebruikt in allerlei publicaties. Die nummering is daarom voor zover mogelijk in stand gehouden, maar bij al te grote materiële eenheden was splitsing van de pakken met stukken vaak om beheerstechnische redenen niet te voorkomen.
Oud --> 3153/Nieuw
3153/26 --> 3153/505-3153/508
3153/27 --> 3153/509-3153/511
3153/34 --> 3153/512-3153/524
3153/86 --> 3153/525-3153/527
3153/87 --> 3153/528-3153/531
3153/88 --> 3153/532-3153/534
3153/95 --> 3153/535-3153/537
3153/96 --> 3153/538-3153/541, 3153/661
3153/102 --> 3153/542-3153/544
3153/103 --> 3153/545-3153/547, 3153/662
3153/104 --> 3153/548-3153/551, 3153/663
3153/105 --> 3153/552-3153/555
3153/106 --> 3153/556-3153/559, 3153/664
3153/115 --> 3153/115, 3153/665
3153/127 --> 3153/560-3153/562
3153/128 --> 3153/563-3153/566
3153/129 --> 3153/567-3153/570
3153/130 --> 3153/571-3153/576
3153/133 --> 3153/577-3153/579
3153/134 --> 3153/580-3153/581, 3153/666
3153/135 --> 3153/582-3153/583, 3153/667
3153/136 --> 3153/584-3153/585, 3153/668
3153/137 --> 3153/586-3153/588
3153/138 --> 3153/589-3153/591, 3153/669
3153/139 --> 3153/592-3153/593, 3153/670
3153/140 --> 3153/594-3153/595, 3153/671-3153/672
3153/141 --> 3153/596-3153/598, 3153/673
3153/142 --> 3153/142, 3153/674
3153/143 --> 3153/599-3153/601, 3153/675
3153/144 --> 3153/602-3153/603, 3153/676
3153/145 --> 3153/604-3153/605
3153/146 --> 3153/606-3153/607, 3153/677
3153/147 --> 3153/147, 3153/678-3153/679
3153/148 --> 3153/48, 3153/680-3153/681
3153/149 --> 3153/608-3153/609, 3153/682
3153/150 --> 3153/610-3153/612
3153/151 --> 3153/613-3153/617
3153/166 --> 3153/166, 3153/683
3153/184 --> 3153/184, 3153/684
3153/190 --> 3153/190, 3153/618
3153/199 --> 3153/619-3153/620
3153/201 --> 3153/621-3153/625
3153/202 --> 3153/626-3153/631
3153/203 --> 3153/631-3153/638
3153/204 --> 3153/639-3153/643
3153/205 --> 3153/644-3153/649
3153/206 --> 3153/206, 3153/685
3153/218 --> 3153/218, 3153/686
3153/219 --> 3153/219, 3153/687
3153/220 --> 3153/220, 3153/688
3153/254 --> Vernietigd in 2013 (nummer hergebruikt, zie onder bij nr. 3153/331)
3153/265 --> 3153/652-3153/655, 3153/657-3153/659
3153/269 --> 3153/269, 3153/689-3153/694
3153/270 --> 3153/270, 3153/695-3153/700
3153/271 --> 3153/271, 3153/701-3153/704
3153/272 --> 3153/272, 3153/705-3153/709
3153/273 --> 3153/273, 3153/710-3153/713
3153/274 --> 3153/274, 3153/714-3153/716
3153/275 --> 3153/275, 3153/717-3153/719
3153/276 --> 3153/276, 3153/720-3153/722
3153/277 --> 3153/277, 3153/723-3153/724
3153/278 --> 3153/278, 3153/725-3153/729
3153/279 --> 3153/279, 3153/730-3153/737
3153/280 --> 3153/280, 3153/738-3153/746
3153/281 --> 3153/281, 3153/747-3153/758
3153/282 --> 3153/282, 3153/759-3153/764
3153/283 --> 3153/283, 3153/765-3153/771
3153/284 --> 3153/284, 3153/772-3153/778
3153/285 --> 3153/285, 3153/779-3153/785
3153/286 --> 3153/286, 3153/786-3153/792
3153/287 --> 3153/287, 3153/793-3153/798
3153/288 --> 3153/288, 3153/799-3153/805
3153/289 --> 3153/289, 3153/806-3153/812
3153/290 --> 3153/290, 3153/813-3153/819
3153/291 --> 3153/291, 3153/820-3153/828
3153/292 --> 3153/292, 3153/829-3153/837
3153/293 --> 3153/293, 3153/838-3153/844
3153/294 --> 3153/294, 3153/845-3153/849
3153/295 --> 3153/295, 3153/850-3153/858
3153/296 --> 3153/296, 3153/859-3153/863
3153/326 --> 3153/326, 3153/864
3153/328 --> 3153/328, 3153/865
3153/331 --> 3153/331, 3153/254
3153/494 --> toegevoegd aan 3153/253
3153/27 --> 3153/509-3153/511
3153/34 --> 3153/512-3153/524
3153/86 --> 3153/525-3153/527
3153/87 --> 3153/528-3153/531
3153/88 --> 3153/532-3153/534
3153/95 --> 3153/535-3153/537
3153/96 --> 3153/538-3153/541, 3153/661
3153/102 --> 3153/542-3153/544
3153/103 --> 3153/545-3153/547, 3153/662
3153/104 --> 3153/548-3153/551, 3153/663
3153/105 --> 3153/552-3153/555
3153/106 --> 3153/556-3153/559, 3153/664
3153/115 --> 3153/115, 3153/665
3153/127 --> 3153/560-3153/562
3153/128 --> 3153/563-3153/566
3153/129 --> 3153/567-3153/570
3153/130 --> 3153/571-3153/576
3153/133 --> 3153/577-3153/579
3153/134 --> 3153/580-3153/581, 3153/666
3153/135 --> 3153/582-3153/583, 3153/667
3153/136 --> 3153/584-3153/585, 3153/668
3153/137 --> 3153/586-3153/588
3153/138 --> 3153/589-3153/591, 3153/669
3153/139 --> 3153/592-3153/593, 3153/670
3153/140 --> 3153/594-3153/595, 3153/671-3153/672
3153/141 --> 3153/596-3153/598, 3153/673
3153/142 --> 3153/142, 3153/674
3153/143 --> 3153/599-3153/601, 3153/675
3153/144 --> 3153/602-3153/603, 3153/676
3153/145 --> 3153/604-3153/605
3153/146 --> 3153/606-3153/607, 3153/677
3153/147 --> 3153/147, 3153/678-3153/679
3153/148 --> 3153/48, 3153/680-3153/681
3153/149 --> 3153/608-3153/609, 3153/682
3153/150 --> 3153/610-3153/612
3153/151 --> 3153/613-3153/617
3153/166 --> 3153/166, 3153/683
3153/184 --> 3153/184, 3153/684
3153/190 --> 3153/190, 3153/618
3153/199 --> 3153/619-3153/620
3153/201 --> 3153/621-3153/625
3153/202 --> 3153/626-3153/631
3153/203 --> 3153/631-3153/638
3153/204 --> 3153/639-3153/643
3153/205 --> 3153/644-3153/649
3153/206 --> 3153/206, 3153/685
3153/218 --> 3153/218, 3153/686
3153/219 --> 3153/219, 3153/687
3153/220 --> 3153/220, 3153/688
3153/254 --> Vernietigd in 2013 (nummer hergebruikt, zie onder bij nr. 3153/331)
3153/265 --> 3153/652-3153/655, 3153/657-3153/659
3153/269 --> 3153/269, 3153/689-3153/694
3153/270 --> 3153/270, 3153/695-3153/700
3153/271 --> 3153/271, 3153/701-3153/704
3153/272 --> 3153/272, 3153/705-3153/709
3153/273 --> 3153/273, 3153/710-3153/713
3153/274 --> 3153/274, 3153/714-3153/716
3153/275 --> 3153/275, 3153/717-3153/719
3153/276 --> 3153/276, 3153/720-3153/722
3153/277 --> 3153/277, 3153/723-3153/724
3153/278 --> 3153/278, 3153/725-3153/729
3153/279 --> 3153/279, 3153/730-3153/737
3153/280 --> 3153/280, 3153/738-3153/746
3153/281 --> 3153/281, 3153/747-3153/758
3153/282 --> 3153/282, 3153/759-3153/764
3153/283 --> 3153/283, 3153/765-3153/771
3153/284 --> 3153/284, 3153/772-3153/778
3153/285 --> 3153/285, 3153/779-3153/785
3153/286 --> 3153/286, 3153/786-3153/792
3153/287 --> 3153/287, 3153/793-3153/798
3153/288 --> 3153/288, 3153/799-3153/805
3153/289 --> 3153/289, 3153/806-3153/812
3153/290 --> 3153/290, 3153/813-3153/819
3153/291 --> 3153/291, 3153/820-3153/828
3153/292 --> 3153/292, 3153/829-3153/837
3153/293 --> 3153/293, 3153/838-3153/844
3153/294 --> 3153/294, 3153/845-3153/849
3153/295 --> 3153/295, 3153/850-3153/858
3153/296 --> 3153/296, 3153/859-3153/863
3153/326 --> 3153/326, 3153/864
3153/328 --> 3153/328, 3153/865
3153/331 --> 3153/331, 3153/254
3153/494 --> toegevoegd aan 3153/253
laatste wijziging 31-08-2018
936 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 299 bestanden
Inventaris
laatste wijziging 31-08-2018
936 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 299 bestanden
Kenmerken
Dekking in tijd:
(1612) 1615 - 2007
Taal:
Nederlands
Verversingsgraad:
onregelmatig
Datering:
(1612) 1615 - 2007
Omvang in meters:
26
Gemeente:
Regionaal
Licentie:
Creative Commons (CC BY-SA 4.0)
Categorie:
laatste wijziging 31-08-2018
936 beschreven archiefstukken
3 gedigitaliseerd
totaal 299 bestanden