Vrijwilligers ontrafelen oude verhalen bij het RAR

Bij het RAR werken Marja, Annemarie, Ineke, Marijke en Guy als vrijwilligers aan het ontcijferen van eeuwenoude documenten. Wat hen bindt? Een liefde voor geschiedenis en de uitdaging van het lezen van oud schrift. De afgelopen jaren richten ze zich op het indexeren van oude schepenakten – juridische documenten waarin eigendomsoverdrachten en andere afspraken werden vastgelegd.

Hoe het begon

Voor de vrouwen begon hun liefde voor oud schrift met het onderzoeken van hun eigen stamboom. Guy had een wat ‘valse start’ tijdens zijn studie geschiedenis, maar ontdekte pas na zijn pensionering zijn ware voorliefde voor het ontcijferen van historische documenten.

 

Marja (links) en Annemarie laten een oude akte zien

Op zoek naar verhalen

Wat maakt het werken met schepenakten zo interessant? Marja en Annemarie zijn gefascineerd door de verhalen achter de teksten. "We proberen ons voor te stellen hoe mensen leefden," vertellen ze. "Zoals iemand die verbannen werd omdat hij een hemd had gestolen en steeds verder moest trekken." De straffen waren vaak extreem: "Vooral vrouwen moesten het ontgelden. Soms werden ze zelfs in een ton op de rivier gezet met een bord erbij dat ze niet geholpen mochten worden."

Annemarie herinnert zich bijvoorbeeld een akte over een veerboot die botste op een schip met vracht op de Waal bij Hurwenen. Ze zegt: "Al dat gedoe, je ziet het dan helemaal voor je."

En zelfs een simpele handtekening vertelt een verhaal. Marja: "Je kunt je helemaal voorstellen hoe iemand die nooit een pen had vastgehouden, in zijn mooiste kleding bij de notaris een bibberig kruisje zet."

Guy aan het werk in de vrijwilligersruimte van het RAR

Guy zoekt vooral naar de historische ontwikkelingen. "In de militieregisters zag ik hoe beroepen in de stoelenindustrie in Culemborg opkwamen, en in oude overlijdensregisters stonden vrouwen vaak alleen vermeld als 'vrouw van' of 'kind van'. In schepenakten zie je het klassenverschil heel duidelijk: baronnen met lange namen die iets verkopen aan iemand die gewoon Teunis heet."

De kunst van oud schrift lezen

Foto links: Marijke ontcijfert oud schrift in een schepenakte.

Het puzzelen vinden ze allemaal leuk. "Ik werk nu met teksten uit de late 16e eeuw," vertelt Marijke. "Kleine, onduidelijke letters, Latijnse termen en eindeloos veel afkortingen – zelfs namen!" Ineke vult aan: "Het is echt een meerlagige puzzel. Eerst moet je kijken of de inkt niet te vervaagd is, dan probeer je de letters te ontcijferen en soms moet je zelfs de betekenis van een woord achterhalen. Ik kan ook enorm genieten van die prachtige handschriften, met sierlijke krullen van een ganzenveer."

Toch is een mooi handschrift niet altijd makkelijk te lezen. "Soms werd de inkt zó vaak verdund," zegt Annemarie. "Dan verzucht ik echt: jongens, jullie waren wel erg zuinig met de inkt!" Gelukkig helpt het vergroten van de tekst, maar soms is het alsnog gokken. "Dan leg ik het even weg en later valt ineens het kwartje. Dat geeft zoveel voldoening," zegt Marja.

Wat ze ook allemaal heel bijzonder vinden, is het gevoel van zo’n oud boek in je handen. Marja: “Je slaat een boek open dat eeuwenlang dicht heeft gezeten. En daar zit ik zit dan met in mijn handen iets dat iemand zo lang geleden heeft opgeschreven. Dat is zo apart.” 

Bijzondere vondsten

Ze stuiten regelmatig op verrassende ontdekkingen. Ineke houdt een schrift bij met bijzondere woorden en deelt wekelijks haar favoriet op een krijtbord, zoals spick of specke – een weg of brug van rijshout, zand en zoden in een moerassig gebied.

Soms zijn vondsten ook emotioneel of maatschappelijk bijzonder. Marijke vond een akte waarin een man zijn ongehuwde partner tot erfgenaam benoemde – zeer ongebruikelijk voor die tijd. Marja schreef een stuk over een van haar vondsten: een dienstmeid, Aaltje, die zwanger raakte van een familielid van haar werkgever, en haar kind – tot grote woede van de vader – tóch zijn naam gaf bij de doop. Hij spande een rechtszaak aan, maar zij kreeg gelijk!

Guy deed een bijzondere ontdekking in een archief van Tuil: "Ik las dat iemand een ‘vogelkooi’ verkocht aan Willem van Gameren. Dat vond ik gek. Het bleek om een eendenkooi in Waardenburg te gaan (een soort vijver voor het vangen van wilde eenden) – en niet zomaar één, maar een van de oudste in Nederland die nog in gebruik is!"

Samen puzzelen en ontdekken

Na al die jaren zijn Marja en Annemarie een vast team geworden, en ook Ineke en Marijke vinden elkaar als ideale partners in het werk. "Het is fijn om samen te overleggen en elkaar te helpen als je even vastloopt," zegt Marijke. "En het is gewoon gezellig!" Guy benadrukt ook de waardering die ze bij het RAR voelen: "Je voelt je hier echt gewaardeerd."

Ineke buigt zich met een loep over een wel heel onduidelijk handschrift