Schatgraven in het Rechterlijk Archief van Tiel en Zandwijk

Het rechterlijk archief van Tiel en Zandwijk van 1431 tot 1811 bestaat uit ruim 70 strekkende meter archiefstukken. Het is een rijke bron voor onderzoekers, maar het gebruik ervan is niet zo eenvoudig. Gelukkig is het in 2020 opnieuw geïnventariseerd en daarmee beter toegankelijk. Ook is het grotendeel al in te zien op de website. Hieronder wat uitleg voor wie met dit mooie archief aan de gang wil gaan.

Archief in 1987 terug in Tiel
De schepenbanken van Tiel en Zandwijk vormden oorspronkelijk twee afzonderlijke rechtbanken. Deze raakten steeds meer met elkaar verweven, totdat de beide plaatsen in 1798 definitief werden verenigd. Tot 1811 waren administratief bestuur en rechtspraak van de stad niet strikt van elkaar gescheiden. In het begin van de 19^e eeuw zijn de rechterlijke stukken zo goed mogelijk afgesplitst van de rest van het stedelijk archief en door het Rijk in eigendom overgenomen van de gemeente (geconfisqueerd). Dat gebeurde met alle rechterlijke stukken in ons land. In 1987 werd het rechterlijk archief van Tiel en Zandwijk weer door het Rijk in bewaring gegeven aan de voorloper van het RAR.

Belangrijk archief
Tiel kende in ieder geval al vanaf het einde van de 13e eeuw een rechtbank. Helaas zijn van de eerste twee eeuwen van het bestaan van die schepenbank geen stukken bewaard gebleven in dit archief. De oudst bewaard gebleven stukken dateren pas van het begin van de vijftiende eeuw. Het belang van dit archief voor de geschiedschrijving van Tiel en voor stamboomonderzoek in de periode 1431-1811 kan echter moeilijk overschat worden.

Het archief bevat niet alleen stukken over criminele rechtspraak (strafrechtspraak) en civiele rechtspraak (rechtszaken tussen twee particuliere partijen), maar ook zeer uitgebreide series stukken van de zogenoemde volontaire of vrijwillige rechtspraak. Hierbij maken schepenbanken akten op waarvoor men tegenwoordig naar een notaris zou gaan, zoals volmachten, testamenten, verkopingen van onroerende goederen, leningen en boedelscheidingen. Over veel families in de stad bevat het archief stukken, vaak van ver voor de tijd dat er doop-, trouw- en begraafregisters bewaard bleven.

Een andere zeer omvangrijke serie stukken betrof zogenoemde verwinprocedures, juridische procedures van schuldeisers ten aanzien van het (tijdelijk) beslag leggen op goederen van de schuldenaars. Ze werden in “dossiers” per verwinprocedure beschreven, waarbij de namen van de schuldenaren werden genoteerd. De dossiers bevatten heel veel stukken over het ontstaan en afwikkelen van die zaken waarbij diverse schuldeisers hun (preferente) rechten probeerden aan te tonen, soms met eigendomsbewijzen (retroacta) van vér voor de rechtszaak. De stukken bieden een bijzonder inzicht in het dagelijks leven in de stad, bezittingen, eigendomsverhoudingen, leveranties van roerende goederen, etc.

Ook stukken over het beheer van (nagelaten) boedels en tot voor kort nog ongeopende zogenaamde “besloten testamenten” werden afzonderlijk beschreven en zijn op de website op naam doorzoekbaar. Die besloten testamenten vormen echter slechts een kleine minderheid van alle aanwezige series registers van testamenten en losse testamenten.

Weerbarstig
Zoeken in het rechterlijk archief blijft, ondanks de nieuwe inventaris, niet gemakkelijk. Weliswaar is een aantal stukken gedetailleerd beschreven, maar de meeste gegevens bevinden zich toch in grote, slechts chronologisch geordende series registers (“signaten”) en losse stukken. Het door het hele archief per transactie of zaak aangeven van de handeling en de handelende partijen zou extreem veel tijd kosten. De raadpleging van het archief blijft dus voor een groot deel weerbarstig en tijdrovend. Daarbij moet je goed in de gaten houden welke procedures welke stukken opleveren en waar (in welke series) die te vinden kunnen zijn. In de inleiding van de inventaris worden wat handvaten gegeven voor systematisch onderzoek.

Daarnaast is als hulpmiddel om de stukken beter te kunnen duiden een “Lijst van termen en uitdrukkingen die voorkomen in rechterlijke archieven en notariële archieven aanwezig in het Regionaal Archief Rivierenland” gemaakt.

Indexen
Naast de in de inventaris vermelde eigentijdse nadere toegangen (voornamelijk naamindexen) is er ook een aantal modernere nadere toegangen die het onderzoek sterk kunnen vergemakkelijken. Ze zijn soms officieel gepubliceerd, soms alleen in geprinte vorm aanwezig op de studiezaal of alleen als computerbestand in te zien op de studiezaal van het RAR. Bij de beschrijvingen van de registers wordt verwezen naar eventuele moderne indexen. Er wordt naar gestreefd om die indexen ook digitaal ter beschikking te stellen.

Transcripties
Ten aanzien van een aantal inventarisnummers gaat de dienstverlening van het RAR zelfs nog verder. Om sommige moeilijk leesbare stukken nog beter te ontsluiten is begonnen, grotendeels met behulp van vrijwilligers, met het transcriberen van die bronnen. In deze gevallen is dus op de website niet alleen de beschrijving van het archiefbestanddeel te zien en de scan, maar ook de transcriptie. Leuker kunnen we het niet maken!

Het is ondoenlijk om alle stukken te transcriberen (het archief bevat minimaal 500.000 bladzijden!), maar door een aantal stukken en registers als voorbeeld te transcriberen, wordt een handreiking geboden aan onderzoekers. Veel stukken kennen immers min of meer dezelfde standaardformuleringen.

Schatgraven
Kortom: gebruik van dit archief is niet altijd gemakkelijk, maar laat je niet afschrikken door moeilijk leesbare stukken of nog onbegrijpelijke woorden. Maak gebruik van alle geboden handreikingen en kom eens schatgraven op de studiezaal of op de website van het RAR!