Alle bestanden

Rond 1300 was Zaltbommel een welvarende stad; het opslaan, overladen en verhandelen van haring en zout waren de voornaamste handelsdoeleinden. In dezelfde periode kreeg ook de georganiseerde liefdadigheid gestalte: twee instellingen van weldadigheid, het Gasthuis en de Heilige Geesttafel. De eersgenoemde diende ter ondersteuning en opvang van arme vreemdelingen en passanten. Het Heilig Geesthuis had tot taak de arme inwoners van Zaltbommel te bedelen.
De precieze stichtingsdata van beide instellingen zijn onbekend, maar volgens een schepenakte van 1327 moeten beide instellingen toen al in volle gang zijn geweest. 1)
Wanneer Zaltbommel in 1524 wordt geteisterd door een enorme brand, die grote gedeelten van de stad, waaronder het Heilig Geesthuis, verwoest, worden de stadsarmen overgebracht naar het Gashuis. Voor deze overbrening geeft hertog Karel van Gelre in 1525 zelfs officieel toestemming. 2) Dit blijkt geen tijdelijke maatregel, de instellingen zijn blijvend samengevoegd en in het register van thijnsen en renten zien we dan ook staan: ‘...des Gasthuys en (de) heylichgeesthuys competerende... 3). Door deze samenvoeging van de twee instellingen veranderde ook de taakopvatting van het Gasthuis; naast de opvang van passanten nu ook de bedeling van huiszittende armen van Zaltbommel. Een taak die tot in de 19e eeuw is vervuld.

De financiële middelen voor het uitvoeren van de bedeling kwamen uit de verhuur en verpachting van onroerend goed. De bezittingen die het Gasthuis in de loop der eeuwen heeft verworven, zijn voor het merendeel afkomstig uit nalatenschappen en schenkingen. Het betrof vooral huizen en landerijen die door welgestelde burgers waren geschonken, onder voorwaarde dat er in de Gasthuiskerk diensten zouden worden gehouden voor het zieleheil van de overleden weldoener.

In 1572 kiest Zaltbommel de zijde van Prins Willem van Oranje. Er begint een periode van fundamentele veranderingen, ook voor het Gasthuis. De Gasthuiskerk wordt de katholieken ontnomen en ingericht voor gereformeerde erediensten. Het onderhoud komt ten laste van de stad. Het Gasthuis zelf blijft min of meer onfafhankelijk, maar is wel in belangrijke zaken, zoals verkopingen, verantwoording schuldig aan de stad. De huishoudelijke zaken in het Gasthuis werden tot 1572 waarschijnlijk uitgevoerd door zusters van het Maria-Magdalenaklooster. Deze functie gaat over op de zogenaamde binnenvaders en -moeders, maar hierover later meer.

In de 17e eeuw groeit het Gasthuis steeds meer uit tot een groot liefdadigheidsgesticht; de voornaamste taak is het uidelen van voedsel aan de armen. De bedragen die het Gasthuis aan de plaatselijke bakkers verschuldigd is, kunnen soms zeer aanzienlijk zijn; de Gasthuisrekening van 1663 vermeldt maar liefst fl. 1500,-. 4) Deze tendens zet zich voort in de 18e eeuw en men kan het Gasthuis in deze periode dan ook het best zien als een groot alimentatiehuis voor de huiszittende armen.

Met de komst van de Fransen in 1796 verandert naast de inrichting van het bestuur ook de doelstelling: Men acht de bedelingsfunctie ondergeschikt en men gaat streven naar een inrichting voor uitsluitend het verplegen van zieken. Zo verbouwt men bijvoorbeeld het voormalige bayertgebouw 5) tot ziekeninrichting. In 1810 komt de naam ‘Hospice des Malades’ op, en ook na de franse overheersing is het handelen van de bestuurders gericht op een instelling die een ziekenhuis in de hedendaagse betekenis van het woord wil zijn.

Vele verbouwingen, met name de grote verbouwing in 1957, konden niet verhinderen, dat het Gasthuis anno 1969, als ziekenhuis niet meer aan de eisen voldeed en derhalve gesloten werd. Vanaf dat jaar beperkt het zich tot de functie van verzorgingstehuis.