Archieven

Duurzaam webadres

Mijn Studiezaal

Stel een vraag of plaats een opmerking op de tijdlijn

Reageren

Stuur een reactie naar Regionaal Archief Rivierenland

Inleiding

1. Stadsbestuur 1929 - 1960

2. Winterhulp Nederland

3. Herstelraad

4. Demobilisatiecomite

5. Archief

5.1 Ordening

5.2 Bewaring en vernietiging

3018 Archief van het gemeentebestuur van Zaltbommel, 1929 - 1960

Inleiding

5. Archief

Delen

Duurzaam webadres

Mijn Studiezaal

Stel een vraag of plaats een opmerking op de tijdlijn

Reageren

Stuur een reactie naar Regionaal Archief Rivierenland

5.2

Bewaring en vernietiging

laatste wijziging 15-12-2022

Met de komst van de moderne administratieve hulpmiddelen veranderde ook de kwaliteit van de te bewaren stukken. Dit is het archief zeker niet ten goede gekomen. Veelal werden slechte papiersoorten gebruikt die, na later bleek, snel verzuurden. Metalen paperclips en snelhechters begonnen te roesten en tastten het papier aan. De bewaarde doorslagen, net als de gestencilde stukken, zijn vaak nauwelijks meer te lezen en scheuren snel in, vooral rond de plaatsen waar deze geperforeerd zijn.

De groeiende papierstroom noodzaakte de gemeente om regelmatig de archiefbewaarplaats uit te breiden.48) Tot aan 1953 was het archief gedeeltelijk ondergebracht in een archiefkelder, in een brandkast op de secretarie-afdeling en in een kamer naast de secretarie. December 1952 stelde de gemeenteraad gelden beschikbaar voor de verbouw van de voormalige 'vrouwencellen' op het gemeentehuis tot archiefbewaarplaats. Zeven jaar nadien volgde opnieuw een uitbreiding maar in 1969 had de gemeente wederom gebrek aan ruimte. Na overleg met het Rijksarchief in de provincie Gelderland te Arnhem in 1970 besloot de gemeente om bij dat archief voor vier jaar 50 strekkende meter plankruimte te huren om drie grote series stukken onder te brengen: de begrotingen over 1853-1957, de rekeningen over 1844-1941 en de bijlagen bij de rekeningen over 1812-1950. De stukken zouden er twaalf jaar blijven.

In de jaren 1980-1982 werd het stadhuis op de Markt gedeeltelijk verbouwd en gerestaureerd. De secretarie was destijds tijdelijk ondergebracht in een pand in de Ruiterstraat (nrs.8/10/12). Bij raadsbesluit van 25 september 1980 werd de kelder van het pand genaamd 'De Kapschuur' aan het Kerkplein in Zaltbommel aangewezen om voor enige tijd dienst te doen als archiefbewaarplaats. Het vergde wel enige aanpassingen voordat de brandveiligheid kon worden gegarandeerd en eventuele vochtproblemen uitgesloten waren. De plannen voor het stadhuis voorzagen in een geheel nieuwe archiefbewaarplaats.49) Van 1982 tot en met 1994 werd het archief in dit depot onder redelijke omstandigheden bewaard. Vanaf 1994 berustte het in de centrale archiefbewaarplaats van het Streekarchief Bommelerwaard. Per 1 januari 2014 is het Streekarchief Bommelerwaard samengevoegd met het Regionaal Archief Rivierenland te Tiel. Het archief is toen overgebracht naar de centrale bewaarplaats te Tiel.

Tijdens een voorlopige beschrijving van het archief over 1933-1960 in 1984 zijn een groot aantal stukken vernietigd volgens de 'Lijst van voor vernietiging in aanmerking komende bescheiden uit de archieven van gemeentelijke en intergemeentelijke organen, dagtekende van ná 1850'.50) Van het 70 strekkende meters tellende archief bleef ongeveer 49 meter over. De vijf strekkende meters archief uit de periode 1929-1932 zijn onder begeleiding van streekarchivaris J. Buylinckx geschoond. Na vernietiging bleef ongeveer 1 meter over. Verschillende te vernietigen stukken werden bewaard om het lokaal-historisch belang en omdat onduidelijk is of bepaalde particuliere archieven bewaard zijn gebleven. Dit geldt in het bijzonder voor stukken uit de jaren 1940-1945.

Of er tijdens de Tweede Wereldoorlog al dan niet opzettelijk stukken uit het archief vernietigd zijn is onduidelijk. Omdat de burgemeester vanaf september 1941, en dit geldt zeker voor burgemeester Boll, vrijwel ongecontroleerd het bestuur uitoefende, is het denkbaar dat verschillende zaken mondeling zijn afgedaan waardoor een 'papieren neerslag' ontbreekt. Bovendien was er van een - sinds 1940 toch al beperkt functionerend - gemeentebestuur in de maanden september 1944 tot mei 1945, toen de Bommelerwaard in de frontlinie lag en de stad gedeeltelijk geëvacueerd was, eigenlijk geen sprake.51)

In het archief ontbreken grootboeken over de jaren 1924-1934. Of die er wel zijn geweest is niet te achterhalen. Vanaf 1924 toen de financiële administratie voor alle gemeenten in de provincie Gelderland gelijk werd en het gebruik van grootboeken werd voorgeschreven, mag echter verwacht worden dat zij zijn opgemaakt. Deze lacune in de stukken over de gemeentelijke financiële administratie kan helaas ook niet worden opgevuld door de bijlagen bij de gemeenterekeningen over deze jaren. Van 1970 tot 1980 verbleven de bijlagen over de jaren 1812-1950 op het Rijksarchief in de provincie Gelderland te Arnhem (zie vorige pagina). Alle bijlagen zijn volgens een bewijs van overdracht terugontvangen. De de bijlagen over de jaren 1932-1949 zijn om onverklaarbare reden verdwenen. Zij zijn waarschijnlijk vernietigd. Een officieel vernietigingsbesluit van de bijlagen is echter niet aanwezig en enig navraag bij het gemeentepersoneel schiep evenmin duidelijkheid.52)

De gemeente stelde in 1989 gelden beschikbaar voor het herstel van verschillende registers van de Burgerlijke Stand en de bevolkingsadministratie.53) Uit het archief gevormd na 1929 werden enkele registers van vertrek en vestiging opnieuw ingebonden en de vier bevolkingsregisters over de jaren 1931-1940 gesplitst in acht banden.54)

6. Inventarisatie

7. Openbaarheid

laatste wijziging 15-12-2022

4.540 beschreven archiefstukken

1.405 gedigitaliseerd

totaal 18.486 bestanden

Delen

Duurzaam webadres

Mijn Studiezaal

Stel een vraag of plaats een opmerking op de tijdlijn

Reageren

Stuur een reactie naar Regionaal Archief Rivierenland

Noten

1. Zie met name: J.C. Schroot, M. van Vliet en N. Wijma, Begrip van de Nederlandse gemeente 4 dln. (Alphen a/d Rijn 1977-1980)(Hand- en Leerboek der bestuurswetenschappen 22). Inmiddels is het eerste deel van een geheel herziene versie verschenen: E. Brederveld, J.C. Schoot en N. Wijma, Begrip van de Nederlandse gemeente 2 dln. (Alphen a/d Rijn, 1990). B. de Goede, Beeld van het Nederlands Bestuursrecht ('s-Gravenhage 1979 3e druk). P.J. Oud, Handboek voor het Nederlands gemeenterecht 3 dln. (Zwolle 1956-1963). J.P. de Brouwer-Koeijers, C. Borman, M.N. Cramwinckel en J.M. Danen (red.), Bestuursvoorschriften voor de gemeenten ('s-Gravenhage, z.j.) (lopende losbladige uitgave VUGA). Voor de ontwikkelingen in het stadsbestuur van 1816 tot 1929 zie: S.E.M. van Doornmalen, Inventaris van het archief van de gemeente Zaltbommel 1816-1928 (Zaltbommel 1989) (Bommelerwaardse Bronnen 5) p.6-8.

2. J. van Alphen en J. van Voorthuizen, De Bommelerwaard 1939-1945 (Zaltbommel 1983) p.5. Tijdens de oorlogsdagen waren er soldaten van de 9e compagnie Luchtdoelmitrailleurs gelegerd.

3. Voor de bevoegdheden volgens de oorlogswet (1899), de werkelijke uitvoering ervan en het verschil tussen 'de staat van oorlog' en 'de staat van beleg' zie: L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de tweede wereldoorlog 13 dln. ('s-Gravenhage 1969-1989, niet wetenschappelijke uitgave) dl.2 p.171-182 en 267-282.

4. Nummer 3018/31.

5. Het aantal Duitsers in de Bommelerwaard was in de eerste jaren gering. De meidagen lijken voor de dorpen in de Waard slechts een kleine onderbreking van de dagelijkse gang van zaken te zijn geweest. Veelal wordt in de Bommelerwaard, en met name in de dorpen aan de Maas, met 'De oorlog' de periode september 1944 - mei 1945 aangeduid, toen de Bommelerwaard in de frontlijn lag.

6. De Jong, a.w., dl.4 1e helft, p.1-158. In de korte periode vanaf de capitulatie tot aan de instelling van het Reichskommissariat stond Nederland onder militair bestuur.

7. J.C.H. Blom, Nederland onder Duitse bezetting 10 mei 1940 - 5 mei 1945, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden 15 dln. (Haarlem 1977-1983) dl.15, p.55-94.

8. Nummer 3018/2446.

9. Nummer 3018/2446.

10. Nummer 3018/357.

11. Verordeningsblad 12 augustus 1941 nr.33, p.637-650, achtste verordening van 11 augustus 1941.

12. De enige keer dat de burgemeester van Zaltbommel behoefte had om 'raad' te vragen van enkele inwoners is waarschijnlijk de spoedvergadering op 19 april 1945 geweest, over te ondernemen stappen om de St. Maartenstoren, die de Duitsers dreigden op te blazen, te behouden. Zie: B. van Dijk, Zaltbommel 1938-1948, authentieke foto's en documenten (z.p. [1984]) Deze bundel is ongepagineerd maar chronologisch van opzet.

13. De Jong, a.w., dl.5 1e helft, p.237-244.

14. In de raad hadden toen zitting: J. Mooring, R. Rutgers, W. van Lookeren-Campagne Wzn., A. van Belkum, D. van Zuidam, H. van Boort Czn., H.J. Burnet, G. van der Leeden, P.J. Donker, H.J. van der Kolk en T. de Ruiter.

15. Nummer 3018/62; de vergaderingen van 3 september, 2 en 16 oktober 1941.

16. Nummer 3018/392, besluit van de secretaris-generaal van binnenlandse zaken d.d. 19 januari 1942.

17. Op 25 oktober 1920 huwde hij te Amsterdam Catharina Francisca Mollé. Het echtpaar kreeg twee kinderen: Hendrina (1925) en Johan Christiaan (1927).

18. Ministerie van Justitie, 's-Gravenhage, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), dossier J. Boll. Dit dossier is in De Jong, a.w., boek 6 1e dl. p.428 (wetenschappelijke uitgave) geannoteerd als: Doc I-150 A, a-7.

19. De Jong, a.w., dl.6 1e helft, p.409-411.

20. Zijn benoeming tot burgemeester van Zaltbommel dateert van 23 april 1942, men mag veronderstellen dat hij toen geslaagd was. De Leidse Courant van 28 april 1942 (p.6, 1e kol.)
bevat ook een berichtje van zijn slagen. In het dossier over Boll in het CABR bevindt zich echter een oproep gericht aan Boll om op 21 mei 1942 het examen af te leggen. Op dat moment was hij reeds geïnstalleerd als burgemeester van Zaltbommel.

21. Streekarchief Bommelerwaard (SAB), Archief gemeente Kerkwijk 1811-1955, doos 169, justitie.

22. Zie de NB. bij de nummers 3018/20-3018/43 en 3018/50-3018/62.

23. CABR, dossier J. Boll, vonnis 18 maart 1949.

24. Dronkers was op 15 februari 1934 burgemeester van Hedel geworden en in 1940 herbenoemd. Zijn ambtstermijn liep pas in 1946 af. Hij overleed nog tijdens de oorlog op 17 januari 1945. Hedel kende een aanzienlijk aantal inwoners die lid waren van de NSB dan wel symphatiseerde met de partij.

25. Archief gemeente Kerkwijk 1811-1955, persoonsdossier burgemeester H. Dronkers. Bezoekuren voor J. Boll: 's maandags en vrijdags van 14.00-16.00 uur te Kerkwijk en van 16.00-18.00 uur in Hedel.

26. Op 1 januari 1945 werden Duitse stellingen aan de Waal gebombardeerd waarbij verschillende huizen aan de Waalkade en de Molenwal schade leden. In februari heeft de stad gedurende een week onder vuur gelegen met beperkte materiële schade, zie nummer 3046.

27. Nummer 3018/80.

28. Nummer 3018/392.

29. In het noodbestuur hadden blijkens de kaarten van de Politieke Recherche Afdeling (nummers 3177-3178) in ieder geval plaats: J. Boll, J. Braat, J.H. Dirker, G. Smit en P.H. de Vries.

30. Secretaris van Ammerzoden P. Hoynck-van Papendrecht zou na de oorlog verklaren dat Boll, na het onderduiken van burgemeester A. van Erp, nog persoonlijk naar Ammerzoden was gekomen met zijn benoeming, getekend door de Beauftragte in de provincie Gelderland ir. H. Hondius, tot burgemeester van Ammerzoden. Verdere gegevens zijn hierover helaas niet bekend. De secretaris dook onder op 13 september. CABR, dossier J. Boll, procesverbaal ten laste van J. Boll, p.17-18.

31. P.R.A. van Iddekinge, 'Leiderbeginsel in praktijk, provinciaal bestuur van bezet Gelderland september 1944 - mei 1945', in: Bijdragen en Mededelingen Gelre LXXVI (1985) p.147.

32. Over de rol en de positie van Hondius van september 1944 tot mei 1945 zie: Van Iddekinge, 'Leidersbeginsel', p.118-151.

33. De Jong, a.w., dl.10a 1e helft p.263. Uit de dagboekaantekeningen van Boot blijkt dat een broer van J. Boll, Jacq genaamd, juist connecties had met de illegaliteit: 'Blijkbaar is de
broer van Jacq Boll - die zelf aan alle kanten in de illegaliteit zit - mijn opvolger geworden. Als het niet zo droevig was, zou je moeten lachen. Een gereformeerde burgemeester gaat om principiële redenen weg, een ander gereformeerde burgemeester neemt als NSB'er zijn plaats in.', zie: J.J.G. Boot, Burgemeester in bezettingstijd (Apeldoorn, z.j. 2e druk) p.262-263.

34. CABR, dossier J. Boll, in het vonnis van 18 maart 1949 is sprake van het burgemeesterschap van september 1944 tot februari 1945. Een vertrek vanwege de oorlogssituatie lijkt
onwaarschijnlijk omdat de geallieerden de achterhoek pas na de overtocht van de Rijn in de loop van de maanden maart-april bevrijdden.

35. Nummer 3018/392. Dit zou betekenen dat de benoeming tot burgemeester van Ammerzoden in september 1944 zoals secretaris Hoynck-van Papendrecht na de oorlog verklaarde niet rechtmatig, of inmiddels weer ingetrokken was.

36. Nummer 3018/2446.

37. Besluit van 15 mei 1945.

38. Nummer 3018/392.

39. CABR, dossier J. Boll.

40. SAB. Persoonlijke stukken Van Goelst Meyer.

41. Nummer 3018/82.

42. Zoals bepaald bij K.B. 31 juli 1944 (Stbl. E 60). Het besluit is herzien bij K.B. 28 augustus 1945 (Stbl. F 152).

43. Artikel 15 Besluit Tijdelijke Voorziening Gemeenteraden, vgl. de brochure 'Tijdelijke voorziening gemeenteraden. Uiteenzetting der voorschriften voor de practijk, inzonderheid met het oog op de verkiezing' (Alphen a/d. Rijn 1945) p.16-17.

44. Nummer 3018/49.

45. Herbenoeming: K.B. 10 augustus 1946 nr.5, met ingang van 16 augustus. Ontslag: K.B. 18 november 1946 nr.7, met ingang van 1 december 1946.

46. Zie Van Doornmalen, a.w., p.9.

47. Zie nummer 589.

48. Zie Van Doornmalen, a.w., p.9-10.

49. Raadsbesluit 24 januari 1982.

50. Vastgesteld bij gemeenschappelijke beschikking van de ministers van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en Binnenlandse Zaken van 7 november 1983. De vernietiging vond plaats op 6 augustus 1984.

51. Zie p.9-11.

52. De kasboeken van inkomsten en uitgaven 1935-1968 en de staten van inkomsten (J) en uitgaven (K) zijn vernietigd op basis van een besluit van het college van burgemeester en wethouders van 9-9-1982, de bijlagen bij de gemeenterekeningen over 1950-1966 volgens besluit van het college van 28-7-1983.

53. Besluit van het college van burgemeester en wethouders d.d. 18 april 1989.

54. De nummers 3018/2510-3018/2517, 3018/2520 en 3018/2530.

55. Zie Van Doornmalen, a.w., p.11.

56. Bij raadsbesluit van 27 november 1964 werd in Zaltbommel een gemeentelijke Sociale Dienst, zijnde een tak van dienst, ingesteld. Deze is in 1990 opgeheven; zie: R.G.J. Spanings, Inventaris van de archieven van de gemeentelijke Sociale Dienst Zaltbommel 1965-1990 en het bedrijf gemeentewerken Zaltbommel 1975-1990 (Zaltbommel 1991) m.n. p.3-5.

57. Vgl. P.Th.F.M. Boekholt en E.P. de Booy, Geschiedenis van de school in Nederland, vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd (Assen/Maastricht 1987) i.h.b. p.263-264.

58. Verordeningsblad 1940, stuk 33, nr. 186 d.d. 26 oktober 1940. Zie L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl.4 2e helft mei 1940 - maart 1941 ('s-Gravenhage 1989) (niet wetenschappelijke uitgave) p.631-636 en 789-794. Richtlijnen voor de uitvoering van het winterhulpwerk Nederland (z.p. 1940), zie nummer 3188.

59. Typerend voor de Nationaal Socialistische grondslag was de bijzondere aandacht voor de zorg voor moeder en kind. In het besluit van de secretaris-generaal van het departement van Binnenlandse Zaken van 1 november 1940 over de organisatie van de winterhulp zoals dit is afgedrukt in de 'Richtlijnen' staat op bladzijde 21 in grote letters gedrukt: 'Derhalve dient het voor alles door de zorg voor moeder en kind, die als de grondslag van het gehele leven zijn te beschouwen, het bestaan der familie te beschermen'. Op pagina 39 lezen we: 'Het wordt als een eereplicht beschouwd families met veel kinderen, als ook toekomstige moeders extra verzorging te doen toekomen'.

60. De 1e collecte bracht nog ¦ 520.000 op, de 2e slechts ¦ 260.000 en de laatste collecte van de winter 1941/1942 in februari 1942 maar ¦ 190.000: Zie De Jong, a.w., dl.4 2e helft p.791.

61. Over de demobilisatie zie o.a.: J. Hoffenaar, 'De terugkeer van de militairen van de Koninklijke Landmacht uit Indonesië (1947-1951), in: Mededelingen van de sectie militaire geschiedenis landmachtstaf 13 (1990) p.99-133.

62. Zie nummer 3018/3196 en nummer 3018/3205; vergadering 31-3-1948.

63. Nummer 3018/3196; burgemeester Buissink in de vergadering d.d. 31-3-1948.

laatste wijziging 15-12-2022

4.540 beschreven archiefstukken

1.405 gedigitaliseerd

totaal 18.486 bestanden

Delen

Duurzaam webadres

Mijn Studiezaal